تا انتها حضور...

انسان موجودى مختار است که کارهایش را بر اساس اراده و انتخاب و گزینش انجام مى‏دهد. نحوه‏ى این انتخاب و گزینش او، وابسته به دو امر درونى و نهفته؛ یعنى گرایش‏ها و بینش‏ها است. این گرایش‏ها و بینش‏ها، خود دو دوسته‏اند: گرایش‏ها و بینش‏هاى فطرى و غیر اکتسابى و غیر اختیارى و گرایش‏ها و بینش‏هاى اکتسابى و اختیارى. قسم اول، بالقوه در نهاد هر انسانى نهاده شده‏اند و نیازمند توجه و پرورش‏اند تا بروز و نمود پیدا کنند. اما قسم دوم، با گزینش خود انسان حاصل مى‏شوند و یا از محیط و به واسطه ی تربیت و وراثت به انسان منتقل مى‏شوند. گرایش‏هاى فطرى مثل گرایش انسان به حقیقت جویى و کنجکاوى، گرایش انسان به خوبى‏ها و خوب ها و گرایش انسان به موجود برتر. و شناخت‏هاى فطرى، همان‏ها است که در قالب حسن و قبح عقلى مطرح مى‏شوند، مثل شناخت خوبی عدالت و صداقت و وفاى به عهد و شناخت بدى ظلم و دروغ و خلف وعده. این گرایش‏ها و بینش‏هاى فطرى، محرّک‏هاى اصیل بشر به سوى کسب بینش‏ها و گرایش‏هاى اکتسابى و سایر فعالیت‏هاى او مى‏باشند، لکن اگر در تشخیص حقیقت و واقعیت و تشخیص مصادیق خوب و کمال و زیبا اشتباه کند، به سعادت واقعى‏اش نمى‏رسد، ولى اگر بتواند صحیح بیندیشد و صحیح برگزیند، آن موتورهاى محرّکه و این فعالیت‏ها و گزینش‏ها و گرایش‏هاى انتخابى صحیح مى‏توانند سعادت دنیا و آخرت او را تأمین کنند و انبیا آمداند، تا این توان تشخیص صحیح را به او کرامت نموده و او را براى گرایش و انتخاب صحیح هدایت کرده و یاریش نمایند، تا به سعادت دنیا و آخرت دست یازد، به خصوص که در اغلب انسان‏ها امیال و احساساتشان بر تعقل و تدبرشان غلبه دارد.

گرایش به معنویت نیز - به عنوان یک فعل اختیارى انسان - از این قاعده مستثنى نیست؛ یعنى ممکن است منشأ آن تحقیق و تفکر و تدبر باشد و یا تحریک عواطف و احساسات. در صورت اوّل، آن گرایش، فیلسوفانه و یا متکلمانه است، و در صورت دوم، عوامانه و به اصطلاح «معنویت گرایى احساسى» است. لکن صورت سومى هم متصور است و آن این که ایندو با هم توأم شوند و کانون دل و کانون عقل متحّد گردند نه متشتت، و این همدوشى، سبب گرایش به دین و ایمان و معنویت شود، که این گرایش، گرایش عارفانه[1] است. همان گرایش حقیقى به معنویت و به اصطلاح «معنویت گرایى حقیقى» است.

در صورت اوّل که فقط «علم» محرک باشد، با عجز از تبیینِ عقلانىِ فلسفه‏ى حکمى از احکام الاهى - چه آن حکم در تکوین و خلقت باشد و چه در تشریع - و نیز در صورت غلبه هواهاى نفسانى و شهوات حیوانى، دست از علم مى‏کشد و به آن پای بند نخواهد ماند و در صورت لزوم، علم خود را پنهان، بلکه کتمان هم مى‏نماید، مثل فرعون که قرآن در مورد او مى‏فرماید: «چون آیات آشکار ما را دید، گفت این سحرى آشکار است (و معجزه خدا نیست) و (مستکبرانه) آیات ما را از روى ظلم و سرکشى تکذیب کرد، در حالى که به آنها یقین داشت.»[2]

گروه دوم بسان خسى بر روى آب مى‏مانند که با جریان اجتماع و محیط حرکت مى‏کنند و با پیچ و تاب آن، به پیچ و تاب مى‏روند و با تحولات آن مى‏غلتند! و هیچ ثباتِ قدمى و قلبى براى آنها تضمین نمى‏شود؛ مانند کسى که در پى حضورش - به هر سببى - در مجلس سوگوارى سیدالشهدا (ع) به گریه مى‏افتد و با تحریک عواطف و احساساتش - نه از روى عشق و محبت به ولایت - مانند باران بهارى، اشک مى‏ریزد، ممکن است، اگر لحظاتى بعد به مجلسى درآید که در آن جا هر کس بدون قید و بند، خود را با لذت‏هاى نامشروع مى‏آلاید، او نیز همرنگ جماعت شود و خود را آلوده کند.

و آنکه به جهت دستیابى به حکومت و خلافت، اظهار ایمان و اسلام کرد و یا به خاطر کسب غنایم و اسیر (بنده و کنیز) در جنگ شرکت نمود، همین که به اهدافش دست یازید، دین و دیانتش گم مى‏شود و به راحتى حاضر به انفاق در راه خدا و عمل به دین نیست[3] و براى رسیدن به اهداف و حفظ مقامش به هر راه و وسیله‏ى نامشروعى متوسل مى‏شود و مرزى براى آن نخواهد شناخت.! پس ثبات قدم گروه دوم بر ایمان و معنویت، تابع تأمین منافع دنیوى آنها از یکسو و عدم خسارت آنها از سویى و ثبات وضعیت جامعه از سوى دیگر است و إلا به راحتى از دین خود دست مى‏شویند.

به تعبیر دیگر، مردم از جهت گرایش به آخرت و معنویت و عبادت، سه دسته مى‏شوند: الف) گروهی از ترس جهنم و خسارات دنیوى که خداوند به آنها و عید داده و توسط انبیا آنها را از عذاب‏ها ترسانیده است، خدا را عبادت کرده و مطیع‏اند و ایمان به غضب خدا و معاد، عصمت نبوت و امامت، پشتوانه‏ى آن بوده و ایمان آنها از روى شناخت و معرفت و یا تعبد صادقانه است، نه تقلید کورکورانه، که به تعبیر امام على (ع) عبادت و تعبد آنها «برده گونه» است؛ یعنى براى دور کردن عذاب مطیع‏اند. ب) دسته ای به طمع بهشت و دست یابى به وعده‏هاى الاهى در دنیا و آخرت، به معنویت و دین گرایش پیدا مى‏کنند و پشتوانه آن، ایمان به غیب و بصیرت صادقانه است نه تقلید کورکورانه، این گروه نیز تعبدشان به جهت منافع خودشان است و به تعبیر امام على (ع) عبادتشان «تاجرانه» است و کار و تلاش مى‏کنند تا بنا به وعده‏ى الاهى پاداش دریافت کنند.

ج) گروه سوم از روى تعمق و تدبّر و بصیرت و با شکر منعم و یافتن معشوق و محبوب واقعى به تعبّد روى آورده و به اوامر و انتظارات او گردن مى‏نهد، اینهایند که به تعبیر آن امام والا (ع) «آزادگانِ» از تن و منافع دنیوى و اخروى خویش‏اند و از «من» و «منیّت» وارسته و به خدا پیوسته‏اند و به تعبیر عرفا «فانى فى الله» گشته‏اند و خود و ضرر و فایده‏ى خود را نمى‏بینند تا در جهت دفع ضرر یا کسب و جلب منفعت، روى به طاعت و معنویت آورند. در فرهنگ اسلامى و قرآنى هر سه گروه - با اختلاف مراتب و درجاتى که در جهت طولى و عرضى پیدا مى‏کنند - داراى معنویت گرایى حقیقى‏اند، در صورتى که علایم ذیل در آنها بروز و ظهور پیدا کرده و امتحانات را پشت سر نهاده باشند، لکن روشن است که این سه دسته داراى یک منزلت نیستند و مقام دسته‏ى سوم قابل مقایسه با آن دو دسته‏ى دیگر نیست.[4]

علایمى چند در قرآن کریم براى معنویت گرایى حقیقى ذکر شده، از جمله:

1- ترک گناه و انجام واجبات به طور مداوم.[5] 2- ایمان و معیت آن با عمل صالح[6] 3- تصحیح اعتقادات و عدم انتساب امور نامناسب و نابجا به خداوند مثل: داشتن فرزند یا امکان صدور قبیح از خداوند و یا این که ملائکه دختران خدا باشند، یا شریکان او به حساب آیند.[7] 4- یاد محبوب و تلاوت آیات قرآن و شرکت در مجالس معنوى براى او لذت بخش و مشاهده‏ى گناه و گناهکار، باعث رنجش و غصه‏ى او ست.[8] 5- مشکلات و مصائب دنیوى او را از پا در نمى‏آورد و به کفر نمى‏کشاند، بلکه با امید و توکل بر خدا، بر آنها صبر مى‏کند و در پى حلّ معضلات بر مى‏آید و با یاد خدا آرامش مى‏گیرد.[9] 6- هیچ مؤثرى را در اثرش مستقل از خدا نمى‏داند و همه ی فواعل - اعم از طبیعى یا انسانى - را کارگزاران إله و همه را وابسته و متکى به خدا مى‏داند.[10] 7- در مواقع پیدایش زمینه‏ى گناه و عصیان مثل: رسیدن به پست و مال و مهیا شدن میدان شهوت رانى، کفّ نفس نموده و خود نگه دار است و با جهاد اکبر، نفس سرکش را ذبح کرده و امیال را مهار مى‏کند.[11] 8- بر از دست دادن مال و اولاد و جان در راه خدا افسوس نمى‏خورد و به دست آوردن دنیا و مافیها، سبب خروج او از زىّ عبودیت نمى‏شود.[12] 9- اهل چون و چرا نیست و با رضایت تام به حکم خدا و رسول صلى الله (ع) و ولى (ع) گردن مى‏نهد و در دل هم از امورى که با طبع و میل او ناسازگار باشد، ناراحت نمى‏شود.[13] 10- دریافت و تشخیص الهامات رحمانى و توجهات و عنایات الاهى و رسیدن به حیات طیبه.[14]

تشخیص معنویت گرایى احساسى و ناپایدار، از معنویت گرایى حقیقى و حفظ و استمرار آن، نیازمند اراده و عزمى راسخ و صبر و تحمل فراوان است، به خصوص در این دوره که تمامى عوامل اجتماعى و جهانى دست به دست هم داده تا انسان را از دین و معنویت جدا کرده و برده‏ى جهانخواران استعمارگر کنند.

ولى باید توجه داشت که انسان، تنها موجودى است که نه تنها توان این را دارد که بر خلاف جریان رود حرکت کند، بلکه مى‏تواند مسیر حرکت جامعه یا دنیا را عوض نماید و لااقل قدرت حفظ خود را در سخت‏ترین شرایط نیز دارا است و هر چه کار، مشکل‏تر باشد، ارزش و پاداشش بیشتر است.

به هر حال، هر انسانى بر نفس خویش بیناتر از دیگرى است و از دل و گرایش‏ها و بینش‏هاى خود بهتر از هر کسى آگاه است، گرچه ممکن است در مقام محاسبه، اغماض نماید و بدى‏هاى خود را نبیند و یا تقصیر را بر دوش دیگران افکند و یا ممکن است آنچه در ظاهر نمایان مى‏سازد، در دل خلاف آن را دنبال کند؛ پس باید بر خودش دلسوزتر باشد و به فکر نجات خود از مهالک و دست یابى به سعادت جاویدان، از راه کسب معارف حقه و اعمال صالحه و اخلاق فاضله با توسل و تمسک به اهل بیت عصمت و طهارت، برآید و با عزمى استوار آن را حفظ کرده و استمرار بخشد تا به قله‏ى مقصود برسد.

منابع:

1- جوادى آملى، عبداللَّه، حیات عارفانه امام على (ع) ، ص 33 و 15، اسراء، چاپ اول، 1380، قم،.

2- جوادى آملى، عبداللَّه، مراحل اخلاق در قرآن، ص 249 و 227، اسراء، چاپ سوم، 1379، قم،.

3- جوادى آملى، عبداللَّه، معرفت‏شناسى در قرآن، ص 315 و 277، اسراء، چاپ دوم، 1379، قم،.

4- جوادى آملى، عبداللَّه، صورت و سیرت انسان در قرآن، ص 255 و 153، اسراء، چاپ اول، 1379، قم،.

5- جوادى آملى، عبداللَّه، فطرت در قرآن، ص 249 و 227، اسراء، چاپ دوم، 1379، قم،.

6- مصباح یزدى، محمد تقى، معارف قرآن، ج 1-3، ص 442 و 421، مؤسسه در راه حق، چاپ دوم، 1368، قم،.

7- مصباح یزدى، محمد تقى،اخلاق در قرآن، ج 1، ص 174 و 110، دانشگاه آزاد اسلامى، مؤسسه ی آموزشى و پژوهشى امام خمینى (قدس سره) تهران،.

8- مصباح یزدى، محمد تقى، خودشناسى براى خودسازى، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره، چاپ اول، 1377، قم.